زێدەبوونا کەیسێن خۆکوشتنێ دناڤ ئێزیدیان دا پشتی جینۆسایدێ
ئه‌و دیارده پێدڤی ب ستراتیژیەکا بلەزە
ھەر ئێک ژ پرۆفیسۆر. د. جان الھان کیزلھان، راگرێ پەیمانگەھا چارەسەریا دەروونی و تراومایێ ل زانکۆیا دھۆکێ و دامەزرێنەرا پەیمانگەھا ڤەکۆلینێن ساخلەمیا ھەمە کلتوری، ل زانکۆیا بادن فوتمبیرگ ل ئەلمانیا،ھەروەسا پرۆفیسۆر. د. مارتن ھاوتزینگر، رێڤە بەرێ ھەڤپشک د پەیمانگەھا چارەسەریا دەروونی و تراومایێ دا ل زانکۆیا دھۆکێ و ب ھەڤپشکی دگەل زانکۆیا توبنگن ئەلمانیا، سەرۆکێ بۆردا سەرپەرشت بۆ ھاریکاریا خەمۆکی یا ئەلمانی و سازییا رێگریکرن ل خوەکوشتنێ، ھەروەسا د. مەمو فەرحان ئۆسمان، ھاریکارێ راگری ل پەیمانگەھا چارەسەریا دەروونی و تراومایێ ل زانکۆیا دھۆکێ، ڤەکۆلینەکا زانستی ل دۆر خوەکوشتنێ بەرھەڤکرییە و تێدا ئەگەر و چارەسەریێن وێ دیاردا ب ترس ئاشکرا کرینە و ب ڤێ شێوەی دارێژتییە:
ئەم گەلەک دلگرانین سەبارەت ب زێدەبونا ریژا خۆ کوشتنا ئێزیدیان ل ھەرێما کوردستانا عێراقێ، د ١٠ رۆژێن بووری دا، نیزیکی ٥ ژن و زەلامین ئێزیدی ژ سەرجەمێ ١١ کەسان ژیانا خوە ب دوماھیک ئینا، کو ٧ کەس ژ وان ژیێ وان د ناڤبەرا ١٦ حەتا ٣٠ سالیێ بوون.
جینوسایدا ئێزیدیان ل سەر دەستێ تیرۆرستین داعشێ ل سالا ٢٠١٤ێ، ب ھزاران کەسان گیانێ خو ژ دەست دا و ھەروەسا بوو ئەگەرێ برینداربوونا دەروونی (ێدمە) کو کارتێکرنەکا دۆمدریژ دانا سەر خەلکی. ژیان دناڤ کەمپێن ئاواران دا و رەوشا سیاسی بێی کو گرنگی بدەنە ژیانەکا باشتر و ھەروەسا ئاریشین ئابووریی و جڤاکی، ھەروەسا نەخۆشیا کۆرۆنا (کوفید١٩) و سنۆردارکرنا ژیانا خەلکی، باری دەروونی دژوارتر لێ کر و ژبەر وێ یەکێ ھندەک کەسان ب شێوەکێ تراژیدی ژیانا خو ب دوماھیک ئینا.
ئەم دزانین ھەر رویدانەکا خوەکوشتنی گریدایی نینە ب برینداربوونا دەروونی (ێدمە) یان جینوسایدێ و فشارێن دەروونی و جڤاکی دناڤ کەمپان دا، یا خویایە کو کاودان و ئاریشێن کەسی ژی دڤان رویدانان دا رۆڵێ خوە ھەییە، ھەروەسا ب خەمباری ڤە لاوازیا رۆلێ میدیایێ بوویە ئەگەرێ ھندێ کو خوەکوشتن ھەستیارتر لێ بھێت و ببیتە ئەگەرێ زێدەبوونا مەترسیا و چاڤلێکرنا خوەکوشتنی. ھەروەسا ب شەرم سەحکرنا وان کەسان یێن داخازا ھاریکاریێ دکەن کو بێ ئومێدن و رەفتارێن خوەکوشتنێ ل نک ھەنە، نەخۆشیا دەروونی ھەنە یان ژی ب گشتی ئاریشێن عەقلی ھەنە، پێدڤی دویڤچوونەکا زیدەترن ژ نیزیک ڤە، دڤێت د دەستپێکێ دا پیڤەرێن پێشلێگرتنێ ھەبن داکو فاکتەرین مەترسیێ و بزاڤێن خوەکوشتنێ راوەستینین و پیڤەرێن پێشلێگرتنێ دڤێت ل دەستپێکی بن.
مەترسیا بێ ئومێدیێ و خوەکوشتن، ب تایبەتی د ناڤ ئێزیدیان دا، شەرن، دەرئێخستن، رەڤین، زیندانیکرن، ھەروەسا رەفتارێن نەساخلەم، مەترسیێن دیتر پێکدھێن ژ کارەساتێن مەترسیدار بۆ سەر ژیانا وان، خرابکرن و ژناڤبرنا مال و مولکێن وان، دکان، کۆمەلگەھـ ، گرۆپێن جڤاکی، خێزان و پەیوەندیێن وان ب شێوەیەکێ گشتی.
ھەروەسا د سەر ڤان ئاریشا ژی را ژیان ل وەلاتێن بیانی (جھێ ئاوارەییێ)، کو پتر ژ ٦ سالانە دکەمپێن ئاوارە و پەنابەران دا دژین، ئەو یەک بوویە ئەگەرێ بێ ئومێدیێ و ژ دەستدانا کونترۆلکرنا ژیانا خوە، ھەروەسا ژ ئەگەر و فاکتەرێن دی یێن مەترسیدار بۆ خوەکوشتنێ پێکدھێن ژ نەخۆشیین دەروونی، ئاریشین ئابووری، ئیشان و برینداربوونا دەروونی، ژ دەستدانا ئێک ژ ئەندامێن خێزانێ رەڤاندن و توندوتیژیا سێکسی یان خیزانی یە.
ھەر خوەکوشتنەک کارەساتەکە و د شیان دایە خوەکوشتن بھێتە راوەستاندن، ئاشکرایە د ھەر ٤٠ چرکان دا ل سەرانسەری جیھانێ کەسەک بزاڤا خوەکوشتنێ دکەت، ل گۆرەی زانیارێن رێکخستنا ساخلەمیا جیھانی، پتر ژ ٨٠٠ ھزار کەس ل جیھانێ ژئەگەرێ خوەکوشتنێ گیانێ خۆ ژ دەست دایە. خوەکوشتن ل ھەمی وەلاتان و د ھەمی عەمران دا رویددەت، د ژیێ ١٥ ھەتا ٢٩ سالیێ دا خوەکوشتن ب پلا دویێ دھێتە ھەژمارتن ژئەگەرێن مرنێ ل سەرانسەری جیھانێ. ئەڤ بابەتە دگەل ئێزیدیان بەری ٥ سالان دوبارە ببوو و ب تایبەت ل نک ژنێن گەنج کارتێکرنا خوە ھەبوو. ئەڤ فاکتەرێن مەترسیدار پتر ژ ھەمیان زەرەرێ ل وان دکەت ئەوێن کو بێ دەستھەلات د جڤاکێ دا وە ھەروەسا د جڤاکا ناڤدەولەتی دا کو ب دروستی و بێگۆمان پێش چاڤە دگەل ئێزیدیێن ئیراقێ.
ئەڤ راستیە و نەبوونا دەستوەردانەکا ب وەخت وەکریە کو خوەکوشتن ببیتە کارەساتەکا مەترسیدار و جدی دناڤ کۆمەڵگەھا ئێزیدیان و کوردی دا.
ڤێرێ پیدڤی ب گاڤەکا بلەز ھەیە، ب مخابنی ڤە خوەکوشتن د ناڤ گەلەک وەلاتان دا کێم ھاتیە پۆلین کرن وەک ئاریشەکا ساخلەمی، ئاریشێن سیاسی و ئۆلی و ئابووری و نەژادی د ناڤ ئیراقێ دا بووینە ئەگەرێ ھندێ کو ئەڤ رەوشە پەیدا ببیت، نەھەستیاری بەرامبەر پێشڤچوونا وێ رەوشێ، کازدانێ نوکە خراپتر لێ کریە.
ستراتیژیێن سەرەکی یێن رێگریێ ل ل خوەکوشتنێ ئەڤانا بخوڤە دگریت:
(اْ) ستراتیژیێن پیشلێگرتنا گەردوونی داکو بگەھیتە ھەمی کەسان. کو ڤان تشتا بخوڤە دگریت، پێش ئێخستنا سیستەمێ چاڤدێریێ، فێرکرن، بانگەشەکرن بۆ دەستەبەرکرنا ساخلەمیا دەروونی و کێمکرنا ب شەرم دیتنێ، ھەروەسا چارەسەرکرنا ئاریشا وان یا دەروونی ب شێوەیەکێ بلەز و ب رێیا راگەھاندنا میدیایێ بەرپرسیارانە.
(ب) ستراتیژیێن پێشلێگرتنا دەستنیشانکری و ل پێش چاڤوەرگرتنا وان گرۆپێن تووشی برینداربوونا دەروونی بووین (ێدمە) یان ژی توندوتیژیێ، ئەوێن کو کارتێکرن ل سەر ھەبوویە د شەر و کارەساتان دا ئاوارەبووینە یان ژی جھێ خو ھێلاینە، کە سێن کو خوشتڤیێن خوە د ناڤ شەری دا ژدەست داین.
(ج) ریگری بۆ دەستنیشانکرنا وان کەسانێن لاواز کو بەری نوکە مەترسی ل سەر وان ھەبووی و تووشی بێ ئومێدیێ و خەمۆکی و ھزرێن خوەکوشتنێ بووین، ژ بەر وێ چەندێ پێدڤیە ئەڤ تشتێن نەئاسایی بھێنە دەستنیشان کرن و پیڤەرێن ڕێگریێ بھێنە دانان.
بو رێگریێ ل کریارا خوەکوشتنێ، ھەبوونا پێزانینێن بەرفرەھـ ژ فاکتەرێن مەترسیدار و نیشانێن دیارکرنێ یێن دەستپێکی بوەخوکوشتنێ پێدڤینە، دگەل وێ چەندێ ژی ئەڤە رامانا فێرکرنا ئەندامێن کرمەلگەھی یە ب گشتی وەک، (سیاسەتمەدار، پۆلیس، کەرتێ ساخلەمی و چاڤدێریا خێزانی) و پسپۆران وەک ( پزیشک و چارەسەرکارێن دەروونی) دکەرتێ ساخلەمی دا کو دشێن وان دەستنیشان بکەن و ھاریکاریەکا باش پێشکێشی وان بکەن ب شارەزاییا خوە د وی واری دا ل سەنتەرێن شیرەتکاری و بنگەھێن ساخلەمی و کلینیکان.
گەلەکا پێدڤیە ستراتیژیەکا ناڤخوەیی بو رێگریێ ل خوەکوشتنێ ژ ئالیێ حکومەتێن ھەولێر و بەغدا بھێتە دانان، کو ئەڤە ڕێکا ئێکانەیە بۆ کۆمکرنا ھەژمارەکا مەزن ژ لایەنێن کارا کو نە ب تنێ دێ شێن پێکڤە ھاریکار بن، بەلکو دێ شێن ب ھەڤرا ڤێ چەندێ راوەستینن یان ژی خزمەتگوزاریێن چاڤدێریێ دامەزرینن، حکومەت خودان شەرعیەتا خوەیە کو دڤیت پشکدار بیت د گە شەپێدان و پێشڤەبرنا سیستەمێ کۆمکرنا داتایان و بەلاڤکرنا وان کو بۆ چالاکیان یان ژی کریارێ ئاگەھدارکرنێ پێدڤیە. ب تایبەت ئەو دەستوەردانێن دەربارەیی بەلگە و لێچوویان و کو دێ کاریگەر بن، ھەرچەندە ئەگەر ژێدەر کێم ل بەر دەست بن ژی.
فاکتەرین جڤاکی، دەروونی، کلتوری و فاکتەرین دیتر ژی کار ل ئێک و دو دکەن و ھاندانا تاکەکەسی دکەن بۆ خوەکوشتنێ، بەلی ژبەر ھەبوونا شەرمێ ل سەر نەخۆشێن دەروونی و ھزرێن خوەکوشتنێ گەلەک کەس داخوازا ھاریکاریێ رەت دکەن ئە گەر خو نەخۆشیێن دەروونی ژی ھە بن، بەلگە ل سەر وێ چەندێ ھەیە کو بەھرا پتر ژ وان حالەتێن خوەکوشتنێ دشێن رێگری لێ بھێتە کرن، حەتا کو د ناڤ سیاسەتا ساخلەمی دا رۆلەکی لاواز ھەیە. کارتێکرن پترە لسەر پێکھاتەیێن بچووک، بتایبەت ئەگەر ژلای جڤاکی، رەوشەنبیری و ئابووری بێ بەھر بن وەک ئێزدیان ل باکورێ ئێراقێ.
ب دیتنا مە پێدڤیە بلەز رێگری ل خوەکوشتنێ بھێتە کرن و بێخنە د ناڤ ئەجێندایێن حکومەتا ناڤەند و ھەرێمی و بەرپرسێن ساخلەمیێ دا.
بەرھەڤکرن:
پرۆفیسۆر. د. جان الھان کیزلھان، راگرێ پەیمانگەھا چارەسەریا دەروونی و تراومایێ ل زانکۆیا دھۆکێ، دامەزرێنەرێ پەیمانگەھا ڤەکۆلینێن ساخلەمیا ھەمە کلتوری، ل زانکۆیا بادن فوتمبیرگ ل ئەلمانیا.
پرۆفیسۆر. د. مارتن ھاوتزینگر، رێڤەبەرێ ھەڤپشک ل پەیمانگەھا چارەسەریا دەروونی و تراومایێ ل زانکۆیا دھۆک ب ھەڤپشکی دگەل زانکۆیا توبنگن یا ئەلمانیی، سەرۆکێ بۆردا سەرپەرشت بۆ ھاریکاریا خەمۆکی یا ئەلمانی و ھەروەسا سازییا رێگریکرنێ ل خۆ کوشتنێ.
د. مەمو فەرحان ئۆسمان، ھاریکارێ راگرێ پەیمانگەھا چارەسەریا دەروونی و تراومایێ ل زانکۆیا دھۆکێ.
