جەلتێن خوینێ (تیربوونا خوینێ)
دیاری بۆ گیانێ میدیاکار سابر مستەفا
جەلتێن خوینێ (تیربوونا خوینێ) ژلایێ زانستی ڤە دیاردەکا باشە د هندەک کاودانێن لەشی دا و ب تایبەت هەکە لەشێ مرۆڤی تووشی خوین بەردانەکێ ببیت چ یا ژ سەرڤە بیت یان یا ژناڤدا .. لێ ڤێ تیربوونێ چ مفایێن خۆ نابن هەکە یا بێ ئەگەر بیت و دبیت جهێ مەترسیێ بیت ل سەر ژیانا مروڤی ب تایبەت هەکە جهێ کۆمبوونا ڤێ تیراتیێ ل دەمارێن دلی بیت یان مێشکی.
یا ئاشکرایە ژلایێ ساخلەمییا دلی و زانستێن خوینێ ڤە هەر کەسەکێ تووشی تیربوونا خوینێ بیت و ب تایبەت د ناڤا دەمارێن دلی دا ئێکسەر نوژدارێن تایبەتمەند دێ رابن ب چارەسەرییا ڤێ تیربوونێ چ ب رێکا دەرمانا و ب تایبەت دانانا هندەک سرنجا مینا: هیبارین Heparin یان فوندابارنکس Fondaparinux یان دانابارويد Danaparoid یان ب رێکا (قەسترێ) کۆ ئامیرەکێ گەلەک هوورە نوژدارێ تایبەتمەند دێ ب رێکا دەمارا ڕانی هاڤێتە دناڤ دەمارێن نەخوشی دا بۆ دوو ئەگەران:
1. وەک (پشکنین – فەحص) کا نەخۆش پێدڤی چ چارەسەریە، مینا (نەشتەگەرییا دلی).
2. وەک چارەسەری بۆ وان دەمارێن باش نەهاتینە گرتن.
بۆ زانین هندەک ژ ڤان سرنجان دهێنە تێکەلکرن دگەل هندەک جۆرێن دی بەری بێنە دانان بۆ نەخوشی و هەردوو سرنجێن دووماهی پتریا جاران دهێنە دانان بۆ وان جەلتێن دەمارێن هوور و کویر د ناڤا لەشێ نەخوشی دا. و د هەمان دەم دا ئەڤ جۆرە سرنجە دهێنە دانان بۆ پاراستنا نەخۆشی ژ هەر جەلتەکا دی، ب دەستواژەکا دی: دا خوین رون ببیت و دووبارە تویر نەبیت و بیتە جەلتا دووێ.
نوژدار باش دزانن کو هندی جەلتا ئێکێ یە و ب تایبەت جەلتا دلی وەک زەنگا مەترسیێ یە بۆ هەر کەسەکێ توش دبیت، ئانکو نابیت ب هەر رەنگەکی ژ رەنگا نوژدار بهێلن جەلتا دووێ رویبدەت، چنکو جەلتا دووێ دێ یا كوژەک بیت یان دێ ئێفلیجێ (شلل) بو رەخەکێ مرۆڤی تووش بووی دروست کەت. لەورا بیست و چار دەمژمێرێن پشتی جەلتا ئێکێ گەلەک د هەستیارن و پێدڤییە نەخۆش ژلایێ نوژداران ڤە دبن چاڤدێرییه‌کا چڕ دا بیت، چنکو پتریا جاران جەلتا دووێ د ڤی دەمی دا دهێت.
ل ڤێرێ هندەک جاران نوژدارێ تایبەمەند نەچار دبن یان ژ دەرگەهێ یەدەگڤە (من باب الٳحتیاط) دێ رابن سرنجەکێ ژ ڤان سرنجێن خوینێ روون دکەن و بلەز دئێخیت د ناڤا دەمارێن نەخوشی دا، ب مەرەما وێ یه‌كێ دا جارەکا دی خوین تویر نەبیت و دووبارە جەلتە سەرێ خوه هەلنەده‌ت.
بەلێ ئاریشه‌یا ڤان سرنجان یا د وێ یه‌كێ دا کو ئەو ب رەنگەکێ وەسا خوینێ روون و بلەز دئێخیت – دناڤا دەمارێن نەخوشی دا – تا وێ راده‌یێ ئەو بخۆ دبیتە ئەگەرێ جەلتا دووێ یان خوین بەردانێ (نزیف) و تایبەت یا مێشکی. چنکو دەمارێن مێشکێ مرۆڤی گەلەک د زراڤ و دهوورن خۆ ل بەر ڤێ ڤشارا خوینێ ناگرن و ئێکسەر نەخۆش تووشی جەلتا سەنتەرێ مێشکی (جذع الدماغ) دبیت و ئەڤ جۆرێ جەلتێ ژلایێ پزیشکی ڤە یا كوژەکە ونەخۆش ژێ قورتال نابیت.
ل دووماهی دێ بێژین:
1. پێدڤی ناکەت هەر نەخۆشەکێ تووشی جەلتێ دبیت و ب تایبەت یا دلی، نوژدار ئێکسەر سرنجێن خوین روونکرنێ وەک پێنگاڤا ئێکێ ژ پێخەمەت چارەسەرییا نەخۆشی دەستپێ بکەت.
2. هەر نەخۆشەکێ ئەڤ سرنجە بۆ دهێنە دانان پێدڤییە ژ لایێ نوژدارێن تایبەتمەندا د بن چاڤدێرییا چڕ دا بیت، مینا: نوژدارێ فشارا خوینێ و یێ دل و دەماران، و ب چ رەنگا نەهێلن فشارا خوینا نەخۆشی رابیت.
3. دڤێت نوژدارێن نەشتەگەرێن دلی و مێشکێ هەردەم یێن بەرهەڤ بن، چنکو هەردەمێ جەلتە هات یان خوین بەربوونا مێشکێ (نزیف) چێبوو، ئێکسەر نەخۆش بهێتە نەشتەگەری کرن و بێی دوو دلی، پێخەمەت راکرنا خوینێ ل سەر مێشکێ نەخۆشی و د هەمان دەم دا راستاندنا خوین بەربوونێ.
4. دێ یا باشتر بیت دگەل دانانا ڤان جۆرە سرنجان دەرمانەک هەبیت نەهێلیت فشارا خوینێ بلند ببیت یان خوین گەلەگ بلەز بکەڤیت د ناڤا دەماران دا و بیتە ئەگەرێ خوین بەردانێ د ناڤا مێشکی دا (نزیف في الدماغ).
دیسان یا فەرە بهێتە گوتن : کۆ پتریا جاران جەلتا دووێ بەری سپێدێ دهێت و تایبەت دەمێ مرۆڤ د خەو دا، چنکو دەمێ مرۆڤ یێ نڤستی لێدانا دلێ مرۆڤی د هێته خارێ و دا خوین خۆ بگەهینتە هەمی جهان ژ لەشێ مرۆڤی دەمارێن مرۆڤی پێدڤیە خۆ تەنگ کەن بۆ ڤێ مەرەمێ و دەمێ دەمار خۆ تەنگدکەن و د هەمان دەم دا خوینا مرۆڤی یا تویر بیت، مرۆڤ ئێکسەر دێ تووشی جەلتێ بیت یان بەردانا خوینێ چ د دلی دا یان دمێشکی دا.
بۆ زانین هەر دەمێ مێشکێ مرۆڤی هەست مەترسییه‌کا هوسا کر – یان هەر مەترسیەکا دی – ئێکسەر دێ خەونەکا نەخۆش بۆ مرۆڤی چێکەت دا مرۆڤ ژ خەو رابیت و دووبارە دلێ مرۆڤی خۆ بلەز بقوتیت دا بشێت خۆ ژ ڤێ مەترسیێ قورتال کەت. و دبیت ژبەر ڤێ یه‌کێ دەمێ بانگ بۆ نڤێژا سپێدێ دهێتە بلندکرن تێدا هاتییە گوتن (الصلاە خیر من النوم) چنکو رابوونا مرۆڤی د ڤی دەمی دا رزگاربوونا وییە ژ جەلتە و خوین بەردانێ و ب تایبەت یا دووێ.
