هۆزانڤانان چەوا باس ل کارەساتا شنگالێ کریە؟

کارزان فەقی

شنگال و دەڤەرێن سەر ب ئەوێ ل ٣ی تەباخا سالا ٢٠١٤ێ کەڤتنە بەر پێلا ھێرشێن تیرۆرستێن داعشێ. ڤێ یەکێ ژیی ب ڕەنگەکێ بەرچاڤ د هۆزانێن دەڤەرا بەهدیناندا ڕەگڤەدایە. ھۆزانڤان (کۆڤان خانکی) د ھۆزانا (باران)دا ئەو تاوانا وەھا مەزن ب (بارانا خوینێ) وێنەکریە:

((دەما ھوون چوونە شنگالێ..
دێ بینن،
دەما عەور،
تێن ھنداڤ،
باران ناباریت ئاڤ،
بەلکو تێت:
ئاخ،
داخ،
زاخ،
برین،
شین،
خوین))

د بوویەرا داگیرکرنا شنگالێدا کوشتن و جینۆسایدێن مەزن ژ لایێ تیرۆرستێن داعشێڤە ھاتنە ئەنجامدان. د ئەڤێ ھۆزانێدا خویا دبیت کو ئەڤێ روودانێ کارتێکرنەکا مەزن ل ھۆزانڤانی کریە، لەوڕا ئەوی ب دروستکرنا وێنێ ھۆزانێ (باران ناباریت ئاڤ) لادانەکا سیمانتیکییا سەرنجراکێش دروستکریە و گۆتییە، ل ئەوێ دەڤەرێ ئیدی ل شوونا بارانێ دێ (ئاخ، داخ، زاخ، برین، شین و خوین) بارن، ئەڤەژی وەکو ئاماژەیەک بۆ ئەوان کۆمکوژی و خوین رشتنێن ھاتینە ئەنجامدان. ھەروەسا ھۆزانڤان (کۆڤان خانکی) بخوە ژ کوردێن ئێزدییە و ڕەنگە ئەو پتر ھەست ب ئەوێ ئێشانێ بکەت، چونکی پتر ژ ھەموو پێکھاتەیێن دی یێن دەڤەرا شنگالێ زیانێن ھاتنا داعشێ یێن گیانی و ماددی ب کوردێن ئێزدی کەڤت. ژبەرھندێ ئەو دبینیت جینۆسایدا شنگالێ برینەکا وەھا مەزنە کو ئاخ و نالینا ئەوان ژ ئەگەرێ ئەوێ برینێ دێ ل گەل ھەبوونا مرۆڤایەتییێ میینیت و ھەر سال ژی شینییا کوشتنا خەلکێ ئەوێ دەڤەرێ ل دەڤ ئەوان نوو دبیتەڤە.
ھەروەسا ھۆزانڤان (بەیار باڤی) ل دۆر ھۆڤانەترین ھێرشا سەر شنگالێ نڤێسییە:

((تو دێ مینی
و ناکەڤی شنگال
و تە پیس ناکەن
چ پێلاڤ.. چ پەستال!))

ھۆزانڤان د ئەڤێ پارچە ھۆزانێدا شێوازەکێ پێشکێشکرنا مۆڕالێ بەرجەستەکریە، ب ئەوی ڕەنگی کو ھێرشێن وەھا شنگالێ ژناڤ نابەن. د فەرھەنگا شەڕی و سەربازییێدا دەمێ کو دەڤەرەک دھێتە داگیرکرن، پەیڤا (کەڤتن) بۆ دھێتە بکارئینان، لێ ھۆزانڤان ب وێنەیێ (ناکەڤی شنگال) رەتدکەت کو گوھۆڕینا ھاوکێشەیێن سەربازی و داگیرکرنێ ببنە ئەگەرێ ژناڤبرنا مللەتەکێ خوەدان کەلتور و تایبەتمەندییا خوە، چونکی ڕەنگە کارتێکرنا شەڕی دەمکی بیت و داگیرکرنا دەڤەرا شنگالێ ھەتا ھەتا ڤەنەکێشیت. لێ ئەوان ب چەندێن سالان و ل ژێر ٧٣ فەرمانێن بەری ھاتنا داعشێ ئۆل و زمان و کەلتورێ خوە پاڕاستییە. داعش ژی زنجیرەیەکا دی ژ ئەوان فەرمانایە و بزاڤێن ئەوان ژی نکارن ب ترسێ و زۆردارییێ ئۆل و کەلتورێ ئەوان بگوھۆڕین. ژ بەر ھندێ ھۆزانڤان خەلکێ دەڤەرا شنگالێ ب مەزن و ب پاقژی دبینیت و تیرۆرستان کێم دکەت و ب (پێلاڤ)ـێ وەسف دکەت کو نکارن ببنە ئەگەرێ کرێتکرنا شنگالێ.
داگیرکرنا شنگالێ ب کارەساتا سەرێ چیایێ شنگالێ پتر دەنگڤەدا، چونکی خەلکێ شنگالێ ڕەڤینە سەرێ چیایی و چەندین ڕۆژان برسی و تێھنی ل سەرێ چیایێ مانە ئاسێ و دۆرپێچکری. ھۆزانڤان (سەکار کامل) د ھۆزانا (تراژیدیا چیایێ شنگالێ، لێگەریان ل ئاڤ و ئوو نانی) ئەوێ کارەساتێ وێنەدکەت:

((شنگالێ، بێھنا مرنێ ھەر دەر گرتیە
نزانم کودە بجەنگم،
گەردوون تژی مرن بوویە
و ئاسمان تژی ھەلما خوونێ))

ئەگەر ئەم شرۆڤەیا ناڤونیشانێ ھۆزانێ بکەین، دێ بینین ب ھەردوو وێنەیێن (تراژیدیا چیایێ شنگالێ) و (لێگەریان ل ئاڤ و نانی) ب ڕەنگەکێ گشتی ئەو کارەسات تێدا ھاتییە بەرجەستەکرن. چونکی ئەوا ل چیای روودای تێکەلبوونا ترسێ و برسێ ب ھەڤرا بوو. ژ لایەکیڤە داعشێ بەردەوام ل بنارێ چیای بزاڤدکرن خوە بگەھینیتە سەرێ چیای و تاوانێن مەزن دژی ئەوان ئەنجام بدەت. ژ لایەکێ دیڤە ئەو کارەسات ل ھەیڤا تەباخێ چێبوو کو دکەڤیتە چلەیا وەرزێ ھاڤینێ، ھەم گەرم، ھەم ژی نەبوونا ئاڤ و خوارنێ بوو ئەگەرێ ھندێ گەلەک زارۆک و دانعەمرێن کوردێن ئێزدی گیانێ خوە ژ دەست بدەن. د وێنەیێ (لێگەریان ل ئاڤ و نانی) ھەردوو ئەرکێن سەر ملێ ئاوارەیێن سەرێ چیای ڕوھن دبیت، جارەکێ ئەرکێ ئەوان ئەوە ژ دڕندەیی و بێ وژدانییا چەکدارێن داعشێ ب ڕەڤن، جارەکێ ژی ئاڤ و نانی و خوارنێ بۆ خوە پەیدا بکەن و خوە ژ ئەوێ مرنێ ژی قورتال بکەن. ڕەڤین ژ مەیدانا کوشتن و مرنێ و چوون بەرەف گەرمێ و برسێ د ناڤونیشانێ ھۆزانێدا ھاتییە بەرجەستەکرن. ھۆزانڤان د پارچەیەکا ئەوێ ھۆزانێدا ئەوان بوویەران وێنە دکەت کو ل چیایی چێبووین. ھەروەسا (بێھنا مرنێ) و (ھەلما خوونێ) دوو وێنەیێن دی یێن ھۆزانێنە کو پرن ژ ئاماژەیێن تراژیدی، دەربڕینێ ژ ئەوان دەمێن گەلەک نەخۆش یێن سەرێ چیایێ شنگالێ دکەن. ھژمارا مریان ل چییای و ھژمارا کوشتییان ل ناڤا شنگالێ و گوندێن دەردۆرا ئەوێ ھند گەلەک بوویە کو ھۆزانڤان ب چاڤێ شنگالێ تەماشەی گەردوونی دکەت و وەھا دبینیت کو ئەو نە شنگالە پربوویە ژ مرنێ، بەلکو گەردوونە د ناڤا کەلەخێن مرییاندا بەرزەبووی. ھەر ژ بەر زۆرییا ھژمارا قوربانییان وەھا روندکەت کو ل ھەموو جھەکی بێھنا کەلەخێن مرییان دھێت. ھەروەسا ئەو ھەلما ل ئەوێ گەرما ھاڤینێ بەرەف ئاسمانی بلند دبوو، ھەلما خوینا کوشتییانە.

ھۆزانڤان (ھزرڤان) بیست پارچەیێن ھۆزانێ ل ژێر ناڤێ (مامکە ھەلبەست) د گۆڤارا پەیڤدا بەلاڤکرینە و بۆ ھەر کورتە ھۆزانەکێ ھژمارەک دانایە، د پارچەیا ژمارە ھەشتدا ل دۆر کارەساتا شنگالێ دبێژیت:

((کارەسات ھند یا مەزن بوو
ئێدی پەیڤ بێ دەربڕین مان
شنگال))

ھۆزانڤان وەکو خەلکێ نانڤێسن، پتریا ئەوان ل پەیڤێن گران و پری ڕامان و سەرنجراکێش دگەرن و ب ڕێکا لادانێن سینتاکسی و سیمانتیکی ھەولددەن مژەوییێ د ھۆزانێدا دروست بکەن. (ھزرڤان) ژ ئەوان ھۆزانڤانێن دەڤەرا بەھدینانە کو ھۆزانێن ئەوی پرە ژ مژەوییێ و زمان و پەیڤێن ھۆزانێن ئەوی گەلەک دئالۆزن. لێ د ئەڤێ تێکستا ھۆزانێدا ئەوی ب تنێ ب ئەڤان ١١ پەیڤان دەربڕین ژ تراژیدیا شنگالێ کریە. ئەوی ب زمانەکێ ڕوھن و سادە خویاکریە کو پەیڤێن فەرھەنگا ئەوی ئەو شیان نینن تێکستەکێ ھۆزانێ ب ئافرینن و دەربڕینێ ژ کارەساتا ب سەرداگرتنا شنگالێ بکەن. واتە پایاما ھۆزانڤانی ڕوھنە. ژ لایەکێڤە ئەوی بێ ڕامانییا پەیڤان ل ھەمبەر ڕوودانەکا تراژیدی نیشاندایە. ژ لایەکێ دیڤە ب ئەڤێ دانپێدانێ ئەوی گۆتییە کو شنگال و ئەوا ب سەر شنگالێدا ھاتی برینەکا مەزنە د گیانێ مرۆڤایەتییێدا چێبووی و تیمارکرنا ئەوێ گەلەک ب زەحمەتە.

ھۆزانڤان (بەرەکات عیسا) کو ڕۆژنامەڤانە ژی و ل دەمێ داگیکرنا شنگالێ ئەوی رۆمالا بوویەرێن تراژیدییا چیایێ شنگالێ دکر. د ھۆزانا (سبەھەک ژ سەرمایا مرنێ) ڕەڤینا بەرەڤ چیای و ئەو کارەساتا ل سەردەستێ داعشێ ب سەر کوردێن ئێزدیدا ھاتی وێنە دکەت:

((دیسا لاوک کەتنا گۆرەپانێ
د بەر بەختێ قاسمێ شەشۆ دا سیبەرا شەڕفەدین
چووک و کەڤۆکێن شنگال ڤەحەواندن))

د ناڤونیشانێ ھۆزانێدا خەمگینی و ئاماژەیین بوویەرەکا نەخۆش بەرجەستەکرینە. ب وێنەیێ (سبەھەک ژ سەرمایا مرنێ) ئەو بوویەر کریە دەستپێکەک ژ بۆ کارەساتێن مەزن. د ئەڤێ پارچە ھۆزانێدا ناڤێ ھندەک کەسایەتی و جە و گوندێن دەڤەرا شنگالێ ھاتییە کو ھەر جھەک ھەلگرا چیرۆکەکا تراژیدییە و ھەر ناڤەک ژی داستانێن مەزن یێن بەرگرییێ ل پشت خوە ھەلگرتییە. (قاسمێ شەشۆ) ئەو فەرماندارێ ئێزدییە کو رۆلەکی دیار د ئەوان تەنگاڤیاندا ھەبوو. ھۆزانڤان شەڕکرنا قاسمێ شەشۆێ ل بنارێ چیایێ شنگالێ ژ بۆ پاڕاستنا مەزارێ شەڕفەدین و ئاوارەیێن چیای د ھۆزانێدا بلند د نرخینیت. ئەوی ھێزا ئەوی فەرماندەیێ پێشمەرگە ژ لایەکێڤە و ھێزا باوەری ھەبوون ب پیرۆزییا مەزارێ شەڕفەدینی کریە پەرژانەک ژ بۆ پارستن و ڤەحەواندنان (چووک و کەڤۆکێن شنگالێ). ب بۆچوونا من چووک (چیچک) دەربڕینە ژ زارۆیان و (کەڤۆک) ژی دەربڕینێ ژ ئەوان کچ و خورتان دکەت کو ھەوارا خوە گەھاندینە مەزارێ شەڕفەدین و بەختێ (قاسمێ شەشۆ)ی. ھەر د ئەوێ ھۆزانێدا ھاتییە:

((د ئاورێن خێریێ شێخ خدری دا خوین
ب ھەستییان دا ھات و مریێن گرێ گەور
ژ شووشتنا ئاڤا سکێنیێ بێ بەھر نەکەتنا بەر
روومەتا دەڤ رەشێن عەرەبا
جەژنا جەمایێ ژ بن خوینا ھەرکی د ناڤ جادەیێن
حەردان دا قام ددە و ھۆل ھۆلا تاوسێ.. مەلکە))

بەرەکات عیسا د ئەڤێ پارچە ھۆزانێدا وێنەیێن سەرنجراکێش ئافراندینە، ژ ئەوان ژی (ئاورێن خێریێ شێخ خدر، مریێن گرێ گەور، شووشتنا ئاڤا سکێنیێ، دەڤ رەشێن عەرەبا)، ب ئەڤان وێنەیان ھندەک ڕوودانێن دیرۆکی سەردەمێ ھێرشا چەتەیێن داعشێ وێنەکرینە. ژ ئەوان ژی ڤەگەریانا (خێری شێخ خدر) کو کوردەکێ ئێزدی بوو و ل وەلاتێ سوێدێ ئاکنجی بوو، لێ دەمێ مللەتێ ئەوی کەڤتە د تەنگاڤییاندا، بەھەشتا ئەوی وەلاتی بجە ھێلا و زڤریەڤە شنگالێ و وەکو فەرماندەیەکێ چەلەنگ سەرکێشییا گەلەک شەڕێن دژی داعشێ کر و ل ٢٢-١٠-٢٠١٤ ل مەزارێ شەڕفەدین ل بنارێ چیایێ شنگالێ ھاتە شەھیدکرن. ھۆزانڤانی ب ڕێکا قەھرەمانییا (خێری شێخ خدر) بەرخوەدانییا ھەموو گەنجێن ئێزدی د ھۆزانێدا وێنەکرییە. ب وێنەیێ (مریێن گرێ گەور) باس ل گۆرستانا گەورێ دکەت کو دکەڤیتە چیایێ شنگالێ. ھۆزانڤان ل ھەمبەر ھۆڤاتیا چەکدارێن داعشێ یێن عەرەب د ھەلچوونەکا دەروونیدایە، ئەو ب وێنەیێ (دەڤ رەشێن عەرەبا) وەسفا ئەوان دکەت. ل ڤێرێ ھەلچوونا دەروونییا ل دەڤ ھۆزانڤانی د بیتە ئەگەرێ ئەوێ یەکێ کو ھۆزانڤان بەرەف دەمارگیرییێ و رەگەزپەرستییێ بچیت و ھێرشێ بکەتە بکەتە سەر مللەتێ ئەوان. ھەروەسا ھۆزانڤان جەژنا جەمایێ ل گەل خوینا خورت و لاوێن گوندێ (حەردان) تێکەل دکەت و دڤێت ئەوێ یەکێ بێژیتە مرۆڤایەتییێ کو ب ئەگەرێ ئەوێ پلانا رەش ل دژی ئەوان، ئەوان جەژنا جەمایێ ل رێورەسمێن کوشتن و سەربرین و قوربانیدانا کارەساتا گوندێ حەردانێ پیرۆزکر.
کۆچۆ گوندەکێ سنوورێ دەڤەرا شنگالێ یە و ئاکنجیێن ئەوێ کوردێن ئێزدینە، (لسەر دەمێ ھاتنا داعشێ پتر ژ ١٢٠٠ کەس د ناڤا ئەوی گوندیدا بوون، ژبەرکو ئەوان دینێ خوە نەگوھارت، داعشێ مەزنترین کۆمکوژی ئەنجامدا و ٤٥٧ کەسێن سڤیل ژ رەگەزێ نێر کوشتن و ٧٢٧ کچ و ژن و زارۆک ژی ڕەڤاندن و بۆ جھێن نەدیار ڤەگوھاستن) . ئێک ژ مەزنترین کومکۆژییا دژی ئێزدییان ل گوندێ کۆچۆ بوو. دڕندەیی و ھۆڤاتییا ل کۆچۆ ھاتییە کرن گەلەک دەنگڤەدا و پێنۆسێ ھۆزانڤانان ژی د ئەڤی بیاڤیدا کێمتەرخەمی نەکریە. ھۆزانڤان (کۆڤان خانکی) د ھایکۆیەکێدا ل ژێرناڤێ (کۆچۆ) نڤێسییە:

((کۆچۆ
ب کۆ چۆ
ب خوونێ چۆ))

ھۆزانڤانی ئەڤ تێکستە ل سەر شێوازێ ھایکۆیێ نڤێسییە، ئەوی د سێ ڕێزاندا ب تنێ حەفت پەیڤ تێدا بکارئینایە و مۆنۆلۆگەکا ھونەری یا سەرنجراکێش ئافراندییە. د مۆنۆلۆگێدا ئەو ل گەل خوە د ئاخڤیت و پرسیارا گوندێ کۆچۆ دکەت کو چ بوویەر تێدا چێبوویە؟ بەرسڤدانا ئەوی بۆ ئەوێ پرسیارێ ئاماژەیەکە بۆ خوین رشتنەکا مەزن. ژبەرکو داعشێ ل چ دەڤەرەکا کوردستانێ ب ئەوی قەبارەیی خەلکێ سڤیل نەکوشتینە و کچ و ژن و زارۆک ژی نە ڕەڤاندینە. لەوڕا ھۆزانڤان دبینیت ئەو گوند تێکەلی خوینا خەلکێ خوە بوویە. د ھۆزانێدا، ھۆزانڤانی لادان ل سەر ئاستێ پەیڤێدا ھاتییە دروستکرن، ئەو ژی شێوازێ رێنڤێسا کارێ (چوو) گوھارتییە و دووجاران ئەو کار ل سەر شێوازێ (چۆ) نڤێسییە. ب ئەڤێ چەندێ ژی ھۆزانڤانی ب رێکا پرسیارکرنێ (ب کۆ چۆ) رەگەزدۆزی ل گەل ناڤێ گوندێ (کۆچۆ) دروستکریە، ھەروەسا ژی ب جۆرە ریتمەکێ ھەر سێ ڕێزێن ھۆزانێ ب دەنگێن (چ، ۆ) ب دووماھی ئیناینە.